RESULTADU PESKIZA TRANSPARENSIA INTERNASIONAL: TIMOR-LESTE NAKONU HO KORRUPSAUN NEEBE SAE A'AT BA BEBEIK

      

           BANCADA PARLAMENTAR DA FRETILIN

             DEKLARASAUN POLITIKA

RESULTADU PESKIZA TRANSPARENSIA INTERNASIONAL: TIMOR-LESTE NAKONU HO KORRUPSAUN NEEBE SAE A'AT BA BEBEIK

Sr Presidente Parlamentu Nasional,

Illustres Deputados,

Povo Maubere Tomak.

Iha sexta feira liu ba Sua Excelencia Senhor Presidente Republika, deklara katak nia triste tanba nia hare’e katak korupsaun sai bo’ot tebes iha Timor-Leste.  Presidente Republika hatudu nia  preokupasaun ba korupsaun iha rai laran katak Timor Leste nudar nasaun foun foin tinan 10, tuir lolo’os sai nasaun ne’ebe ‘super limpo’ no ‘modelo’ iha luta hasoru korupsaun, Presidente hatutan katak “Ita mai husi luta ne’ebe ema barak mate, tuir lolo’os ita sai modelo iha lei ka la iha lei, tanba ida ne’e mai husi komportamentu umnanu” (Lusa).

Bancada FRETILIN hakarak dehan deit nune’e, "lo’os duni Sr Presidente, benvindo ba ita bo’ot nia rekonhesimentu, finalmente."

Sr Presidente Republika deklara nune’e tanba nia hare’e katak dala ida tan Timor-Leste monu makas iha lista, sai nudar rai ne’ebe iha risku bo’ot ba korupsaun. Husi rai 183 ne’ebe hetan avaliasaun ba indise persepsaun korupsaun, Timor-Leste hetan fatin 143 hamotuk nasaun sira hanesan Mauritania, Nigeria, Togo, Uganda, Bielorrussia, ets. Ne’e signifika katak ita monu bo’ot  kompara ho tinan 2010 ne’ebe Timor Leste hetan numeru 125 husi 175 paizes ne’ebe hetan avaliasaun.

Maske ita balu lakoi simu realidade ida ne’ebe ita hasoru dadaun ba korupsaun, tanba hanesan kininu moruk ne’ebe ita presisa tolan atu kininu moruk ne’e bele mai hadia no atu bele mai kura ita nia moras, kura ita nia moras korupsaun iha nasaun foun ida ne’e. Korupsaun ne’ebe lori dadaun nia konsekuensia la diak ba ita nia populasaun barak nia moris.

Ne’e mak hatudu realidade resultadu governasaun besik tinan 5 nia laran.  Realidade nakonu ho korupsaun, nakonu ho nauksaun povo nia osan.  Realidade katak ita buka habosok povo ho osan itoan ne’ebe soe hanesan rai-rahun ba povo, ne’ebe povo nia direitu, maibe’e barak liu mak semo sai ba rai seluk, no semo tama ba maluk grupu kiik oan ida nia bolsu.

Tanba ne’e mak maske iha tinan lima nia laran iha investimentu publiku bo’ot liu 5,3 biliaun dolares amerika, realidade hanesan Relatora Espesial Nasoens Unidas nian, senhora Madalena Sepulveda hateten, Povo Timor-Leste la benefisia husi osan barak ne’ebe gasta iha tinan haat nia laran husi governu Timor Leste.

Tuir nia, ema grupu kiik ida iha Dili ne’ebe agora dadaun riku tebes, sira nia riku ne’ebe goza husi riku soin povo nian dala atus ida ualunulun bo’ot liu povo ne’ebe kiik, kiak liu iha rai ida ne’e.  Ne’e hakarak dehan katak ba dolar ida ne’ebe povo baibain hetan, sira hetan dolar atus ida ualunulu.  Ne’e korupsaun bo’ot no krime bo’ot tanba osan ne’ebe "ema bo’ot sira ne’ebe husi Dili" hetan, lao’s sira nian,ne’e povo tomak nian, lolo’os povo rasik mos bele hetan osan ida ne’e, lao’s grupu kiik oan ida deit, hanesan situasaun realidade actual hatudu no ami dala barak hateten politika desenvolvimentu ne’ebe la ekilibradu transforma sidade Dili sai fali illa ida iha Timor Leste nia laran.

Sr Presidente,

Illustres Deputados, maluk Povo Maubere.

Se realidade ida ne’e mak continua nafatin iha tempu badak, liliu husi orsamentu jeral estadu.  Se la iha mudansa husi politika mak sei loke dalan atu iha nafatin nauksaun ba povo nia osan hanesan oras ne’e, hanesan Presidente Republika dehan, entaun, tinan lima tan, osan Fundu Mina Rai sei monu hafunda hotu.  Ema sei halo nauksaun nafatin hanesan  ne’ebe akontese  iha tinan haat liu ba.

Sr Presidente, foin daudaun companhia rua deit, ema nain rua deit iha Timor Leste, ida ema husi liur mak manan contrato montante dolar tokon atus ida resin haat atu harii uma ba povo.  Harii uma ba povo, ne’e programa ida diak maibe’e ami la fiar ida ne’e sei lori resultadu ba povo  tanba hanesan governu ne’e halo, halo lalais no ikus mai sei halo la los. Hanesan promessa ba eletrisidade, ne’ebe sei sai todan bo’ot ba ita hotu iha tempu futuru oin mai.

Companhia ka ema nain rua ne’e deit manan kontratu bo’ot besik dala rua hanesan orsamentu primeiru governu constitusional nian iha tinan 2002 ka 2003 nian.  Ne’e mos dalan ida ita bele hare oinsa ema ida bele hetan riku soin dalan atus ulunulu bo’ot liu povo kiik ida.

Hanesan Sr Presidente Republika rasik mos foin deklara, Timor-Leste nia naran sei sai a’at iha mundu tanba indice persepsaun korupsaun tinan ida ne’e nian tuir resultadu avaliasaun organizasaun Transparensia Internasional.  Timor-Leste monu ona iha kuak bo’ot tebes ba korupsaun tanba konsekuensia husi politika gestaun finanseira iha tinan haat nia laran, no sei susar atu hasai rai ida ne’e husi kuak. Presiza mudansa iha gestaun finansas publikas no administrasaun publika husi kultura nauksaun povo nia osan, hodi tau matan ba povo nia osan ho responsabilidade no respeitu.  Povo nia osan ita tenke hodi hadia povo nia moris, lao’s atu buka hola aproveitamentu ba ita nia interese rasik.  Lao’s mos atu hola fe’en bo’ot, fe’en kiik no fe’en klaran tuir bispu Dom Basilio do  Nascimento haktuir.

Sr Presidente, povo Maubere.

Ami konkorda ho ita bo’ot Sr Presidente katak ita iha Uma Fukun ida ne’e hasai desisaun tuir ita nia interese nasional rasik, hetan mandatu husi ita nia povu ita lakoi sai fali mandatariu ba ema seluk nia interese.   

Hanesan mos depois de ita rona iha fatin ida ne’e katak Banku Mundial ka ADB ka JICA fo fiar ba ita tanba ne’e mak sira prontu atu fo’o tusan mai ita.  Ida ne’e lalo’os, ne’e hatudu deit katak ita nia matan fuan bo’ot ba osan, la hare konsekuensia.  Konsekuensia mak ne’e, agensia internasional hirak ne’e hakarak ita deve atu hatama ita tama ba rai kuak, hodi sira manobra bele hatama sira nia kanuru tohar ba ita nia ukun rasik a’an.  Ne’e mak perigu bo’ot tebes husi tusan ne’e.  Sira la fo’o fiar ba ita, sira hakarak lasu ita no hare ita nia frakeza.

Povo Maubere, FRETILIN sei la husik ida ne’e akontese.  FRETILIN sei trava nauksaun ne’e, FRETILIN sei lori nauksaun-dor  sira ba hasoru justisa.  FRETILIN sei kaer metin povo maubere nia osan hodi gasta ba povo maubere nia benefisiu rasik.  FRETILIN sei garante povo nia osan liu husi direitu ne’ebe preve iha constituisaun ba ferik no katuas sira, ba veteranus sira, no povo tomak sei hetan benefisiu ba saude no edukasaun no moris diak sei realisa husi programas no planus desenvolvimentu, lao’s husi mehi ne’ebe hamosu manobras ka manipulasaun atu tau osan iha grupu kiik oan ida nia bolsu deit.

 

Dili, 13 Dezembro 2011

Bancada Parlamentar FRETILIN