FRETILIN.Media

2010-2020: DECADE OF PEACE, STABILITY & DEVELOPMENT/DEKADA PAZ, ESTABILIDADE NO DEZENVOLVIMENTU

Media service of the FRETILIN party.
Servisu media partidu FRETILIN nian.

Contacts/contactus:

Deputadu Jose Teixeira
Tel. Mobile: +670 728 7080
Email: fretilin.media@gmail.com

Friday, June 25, 2010

BANCADA FRETILIN NIA INTERVENSAUN IHA ENSERAMENTU DEBATE GENERALIDADE ORSAMENTU RECTIFIKATIVU 2010




INTERVENSAUN HUSI BANCADA FRETILIN MOLOK VOTASAUN IHA VOTO IHA GENERALIDADE IHA DEBATE ORSAMENTU RECTIFIKATIVU 2010 NIAN

DEPUTADO ANICETO GUTERRES, NUDAR XEFE BANCADA FRETILIN

PARLAMENTO NASIONAL, 24 JUNHU 2010

Sr. Presidente PN,
Distintos Deputados PN,
Exelencias, Chefi no Membros Governo de Facto,
Povo Timor-Leste

Tuir artigu 34, Lei Orçamento e Gestao Financeira nian haruka, katak Governo bele apresenta aleterasaun ba orsamentu estadu ne’ebe vigora, wainhira iha circunstancia ruma justifika ba alterasaun ida ne’e.

Orsamentu rectifikativu ida ne’e, laos atu adapta ho sirkunstansias foun ruma, maibe atu hadia ka kompleta deit, liu-liu atu taka Governu nia frakeza no inkompetensia atu halo planu no orsamentu annual iha inisiu 2010.

Iha item balu iha rectifikativu ne’e, por exemplo, pagamentu salariu desimu terseiru ba ministeriu balu, 58.5 milhoens ba Bens e Servisus hotu, pensaun ba veteranus 25,5 milhoens, tratamentu saude iha estrangeiru 2 milhoens, 27 milhoens ba eletrisidade, 7.1 milhoens ba sistema free balance iha ministeriu finansas, ke item hirak ne’e devia ser preve tiha ona iha inisiu do ano, no tuir los inklui kedas iha Orsamentu Inisial 2010.

Iha mos item barak, maka la iha karakter urgensia ka la refelete prioridade atu inklui kedas iha 2010, ke sei bele adia ka hein orsamentu 2011. Por exemplo, item konaba atu inporta fos 17 milhoens atu aumenta 25 milhoens hosi orsamentu inisial; osan 5.5 milhoens atu sobu rahun edifisius at;  rehabilitasaun pista aeroportu 2 mihoens; no sst.

Nune’e, ho Orsamentu rektivikativu, Governo AMP hakarak  aumenta projetus, atu hetan osan barak liu, no ikus bele hasai osan barak liu tan husi fundu minarai. Ne’e maka politika AMP nian hori uluk kedas, politika atu hamos lalais osan hosi fundu minarai, ho razaun dehan atu halo  investimentu publiku.

Tinan-tinan wainhira apresenta orsamentu annual ka rectifikativu, Ministra Finansas de Facto, Sra Emilia Pires, sempre mai koalia deit konaba taxa ne’ebe a’as iha ezekusaun orsamental, no mos susesu governu nian gasta osan, maibe nunka fo esplikasaun klaru konaba kualidade ezekusaun no resultadu konkretu ka retornu hosi gastus hirak ne’e. Ba senhora Ministra ne’e, inportante maka hasai osan hosi fundu minarai no gasta hotu, maibe la interese atu iha ka lae rezultadu ka retornu.
Karik nia  hanoin ona, wainhira laiha retornu, no osan fundu minarai ne’ebe TL depende ba ne’e, laiha ona,  maka TL sei ba husu integrasaun ho Australia.

Sr. Presidente,
Povo Timor-leste tomak,

Gastus orsamentais la ho resultado, ne’e laos ezekusaun orsamental. Se tinan-tinan governu gaba’an ho taxa ezekusaun orsamentu ne’ebe a’as, Governu tenke hatudu resultadu konkretu ba povu Timor-Leste. Nune’e maka ita bele sukat efisiensia no efikasia gastus hirak ne’e.

Tinan tolu ona, hahu hosi 2007 to’o agora Governu AMP ne’ebe chefia  hosi Sr. Xanana Gusmao, gasta ona osan hodi investe 2.3 bilioens dolares. Ne’e Bot liu dok kompara ho osan ne’ebe gasta ona hosi Governu FRETILIN nian durante tinan lima.

Maibe, kiak iha rai laran aumenta tan no afeta mais de 50%  populasaun Timor.  Falta de empregu kontinua sai problema kroniku, no tinan-tinan ema dezempregu ka laiha servisu aumenta ba bebebik, maske Governu gaba’an ho susesu kresimentu ekonomiku 12%. Seitor privadu ne’ebe kompostu ho empreteirus ba investimentu publiku iha projectus de infrasturtura so hamosu deit empregu temporariu, no balu emprega deit ema estranjeiru. Politika mekanizasaun iha agrikultura hamosu tan inpaktu negativu tanba hamenus postus de trabalho. Produsaun rai laran itoan liu no depende total husi importasoes, maibe reseiitas domesticas hosi importasaun, tun fali.Maibe iha reforma tribestoria. 

Produsaun agrikola la aumenta maske halo Investimentu boot iha Agrikultura hodi sosa tratores, no makinas oioin ho subsidiu kombustiveis no sst. Ministru Agrikultura dehan produsaun agrikola sae maka’as, maibe tanba sa MTCI tau osan hamutuk 42 milhoensba tinan 2010 atu hatama fos hosi rai liur hodi garante seguransa alimentar, maske krise mundial aihan liu tiha ona. Problema fos  sai boot, tanba fos barak lakon no dodok, no mekanismu distribuisaun. Subsidiu 8 dollar kada saka  fo benefisiu deit ba empresarius no distribuidor, enkuantu povu sosa 20 dollares saka ida ate iha fatin barak povu nem hetan fos subsidiu. Osan barbarak gasta ona desde 2008, maibe  habokur deit emprezarius no mafia fos nian.

Osan barak liu, dolar juta ba juta maka gasta ona ba infraestrutura, maibe estradas kontinua a’at iha fatin-fatin. Laiha estradas foun no tinan-tinan halo deit manutensaun hodi taka Estrada koak, maibe liu fulan ida koak fali ona no koak luan liu tan. Iha orsamentu rectifikatifu ne’e Governu tau tan osan kontigensia ba estrada 4.5 milhoes. Entaun durante tinan ida, Estrada koak ida taka dala hira?

Eletrisidade iha fatin hotu-hotu kontinua lakan mate, ate iha fatin balu povu nunka hetan eletrisidade, maske osan barak tinan-tinan tau ba sosa geradores foun, sosa mina no halo manutensaun. Iha rektifikativu tau tan osan ho montante ida ezageradu liu, 10 milhoes atu sosa geradores foun. Sentral elektika oleo pezadu laiha progresu, la hatene  baihira maka funsiona. Povu la fiar ona Sekretariu Estadu Sr. Januario ne’ebe sai hanesan verdadeiru membru AMP (Aliansa Mantein Promesa), tanba promete tiha ona atu ahi lakan 24 horas iha Timor laran tomak komesa  Dezembru 2009, maibe la  akontese, no foin dadauk promete fali tan ona atu lakan 24 horas komesa Dezembru 2010.

Problema be mos kontinua sai preokupasaun ba populasaun iha sudeste areas remotas no iha sidades liu-liu iha sidade Dili. Kompara ho paises dezenvolvimentu . governo Timor Leste lakonsege resolve problema oi-oin.

Timor-Leste gasta menos menos osan iha edukasaun compara ho países em via dezenvolvimento iha seudeste Ásia. 

Iha area edukasaun govrno la konsege resolve porblema oioin, hanesan saida maka PR Dr. Ramos Horta hatete iha TVTL hapfoin nia visita distritus balu katak iha eskolas barak iha fatin barak (hanesan mos iha Dili), maka laiha kondisoens fisikas, la iha karteira no ekipamentus eskolares no sanitasi, no labarik sira la hetan merenda eskolar.

Projetus pakote referendum ne’ebe gasta osan mais de 50 milhoens ba projetus infraestrutura la hetan resultadu diak  no halo situasaun pior liu tan tanba laiha kwalidade no barak maka hanesan projetu fiktisiu. Iha fatin hotu-hotu ema lamenta tanba laiha kwalidade, hanesan mos deputadus hosi bankada hotu-hotu hare rasik realidade. Sr. Perdro da Costa, Presidente Komisaun Infraestrutura mos hatete ona ba puliku liu hosi jornais hafoin halo visitas fiskalizasaun. Nune’e mos Sr. Presidente Parlamentu Nasional koalia ona katak projetus Pakote referendum laiha kualidade. Nia hatete ida ne’e hafoin simu relatoriu hosi komisoens, rona hosi ema sira no hare rasik realidade.

Agora mosu tan fali pakote seluk ida hanaran Pakote Desevolvimentu Desentralizadu iha Orsamentu Rectificativo ida ne’e, maibe esperimentasaun ne’e ami fiar sei sai  nudar dezastre bot hanesan ho pakote referendu. No fim, emprezariu sira maka sala nafatin, ka sai bode espiatoriu ba esperimentasaun hirak ne’e.
Governu mos sente orgulho tebes no gaba’an katak  halo investimentu barak no konsege duni sosa paz no estabilidade iha rai laran nudar retornu hosi investimentu. Bancada FRETILIN husu ba governo, konfusaun neebe iha ho problema divisa PNTL ne’e ameasa estabilidade ka lae? Los duni ohin loron laiha ona violensia la signifika iha ona Paz no estabilidade. Keta haluha, situasaun hakmatek ohin loron ne’e, laos tanba osan dollar ne’ebe Governu de Facto fakar ne’e, maibe tanba opozisaun la mobiliza manifestantes atu halo golpe hasoru governu, hanesan ema balu halo iha iha tempu uluk. Maske opozisaun de Facto, FRETILIN maka hatudu duni nia sentidu estadu kelean no responsabilidade ‘a’as tebes, hodi fo kontribuisaun bot ba paz no estabilidade iha rai ne’e.  

Sr. Presidente

Investimentu maka ita dehan kuda osan atu hetan resultadu iha loron ikus. Wainhira la iha resultadu ita laos kuda osan maibe  ‘hakoi’ osan halo mout hotu. Investimentu durante tinan tolu laiha resultadu diak, tanba Governu ida ne’e, la konsege halo plano ho didiak no defini prioridades no halo buat hotu emergensia deit. Exemplu konkretu maka ne’e : Ro patrulha ba komponente Naval FDTL hameno tiha ona tinan rua liiu ba, maibe la hanoin atu halo portu nem atu inklui iha orsamentu 2010 nian. Wainhira ro to’o ona maka foin atu halo portu maibe halo uluk portu temporariu, tanba urgenti. Tanba dehan urgenti mos, governu la halo tender maibe halo deit single source, no kontratu asina tiha ona ho asesora balu ba Ministra Finansas ninian kompania ne’ebe hetan nomeasaun, enkuantu PN seidauk aprova orsamentu rectifikativu.

Osan barak mak mout deit, tamba Governu la hatudu nia kapasidade gestaun, la iha transparensia iha gestaun finanseira, no Korupsaun moris buras iha Governu laran hanesan Governu rasik rekonhese liu hosi Vice PM Irg. Mario Carrascalao. 

Sr. Presidente Parlamentu Nasional,
Povo Timor-Leste tomak,

Bankada FRETILIN la kontra kualker politika ne’ebe hakarak gasta osan hodi investe ka kuda osan, maibe tenke gasta ho prudensia, efikasia no responsabilidade. Hare husi esperiensia governasaun durante tinan tolu, no problemas oioin ne’ebe regista iha leten, Governu AMP laiha ona kondisoens no kredeabilidade atu bele gasta osan ho prudente, efikaz no responsavel.

Nune’e, Orsamento Rectificativo ida ne’e la merese hetan aprovasaun iha generalidade hosi Parlamento Nacional, a nao ser Governo hakarak simu relatoriu no halo tuir Rekomendasoens hosi Komisaun C no komisaun sira seluk Parlamentu Nacional nian.

Obrigado !


No comments:

Post a Comment