President Lu Olo: Komemoransaun Loron Pazasen ASDT-FRETILIN

Intervensaun, Presidente Partidu FRETILIN, Francisco Guterres (Lu-olo)

Komemoransaun Loron Pazasen ASDT-FRETILIN

Sabadu, 11 de Setembru 2010

Comite Central da FRETILIN

Camarada Sekretario Jeral Partidu FRETILIN Dr. Marí Alkatiri

Camarada Presidente ASDT, Sr. Francisco Xavier Do Amaral ho nia ekipa tomak;

Representante especial husi Nasoens Unidas;

Membrus do Korpo diplomatiku;

Camarada Membrus Comite Central da FRETILIN;

Reverendu Padre, Reverenda Madre;

Sr. Dr. Manuel Tilman ho nia ekipa tomak;

Kuadrus e Militantes FRETILIN nian tomak.

Iha lokraik kmanek ida ne’e, hau mai hola fatin hamutuk ho imi, hau hakarak hato’o mensanzen ba 36 anos pasgem ASDT ba FRETILIN.

Hanesan ohin hau hateten, ita halo marcha ida longu teb-tebes, marcha ida ke nakonu ho susar i nakonu ho terus, maibe susar ho terus. Husi ne’e konsekuensia ou tau hamutuk hodi halo ita nia progresu ba oin. Istoria sai hanesan faktus, ne’ebé hodi tutan ba hatutan nafatin, liu husi obra humana, obra FRETILIN ninian, atu bele laõ to’o objetivu ida ne’ebé ita hotu hakarak atu hakát bá.

Tinan 36 bainhira para atu bele lembra fila fali ita nia istória. Lãos atu repete fila fali, maibe ba ita tomak istória ida ne’e para ita reafirma ita nia an nu’udar FRETILIN ninian, “Hori Uluk Hori Wa’in Kedas”.

FRETILIN mos presizamente, para atu defende indepedensia ba rai ida ne’e, indepedensia ba povu ida ne’e. Maibé tinan 36 ona hau hakarak konvida Camarada sira para ita bele reafirma, atu bele moris hikas istoria ida ne’e hodi halo reafirmasaun ba ita nia an, husi sorin e husi sorin ida seluk, hau husu ba Camarada sira para ita tomak bele halo reflesaun.

Reflesaun ne’ebé para lori ita agora dadauk, ita hotu bele hateke ba liafuan ne’ebé taka iha ita nia kotuk (Hatudu lia fuan iha espanduk), hodi dehan “Hamutuk Promove nafatin, Paz no estabilidade atu hametin soberania nasional iha Timor-Leste.”

Interesante teb-tebes tema ida ne’ebé hau hakarak fo hatene ba Camarada sira ou Camarada sira rasik hare ona para ita bele halo reflesaun ba pontu ida ne’e.

Bainhira ita hakarak atu hateten kona ba paz hau hanoin paz ne’e buat ida importante tebtebes, mas paz ne’e atu halo oinsa mak ita bele hetan paz, paz ne’e katak “kuandu laiha funu ou funu iha mak ita hakarak hare hanesan paz”, maibe Timor Leste durante 24 anos nia laran ita halo funu, funu hotu ona maibe ita presiza nafatin paz, ita presiza nafatin estabilidade iha ita nia rai atu bele hametin ita nia soberania nasaun ida ne’e.

Saida mak paz? Afinal das kontas, paz buat ruma ne’ebé ema bele faan i ema seluk bele sosa. Ita mos hare Politika AMP ninian, bainhira krizi 2006 mosu ita hotu tur la hakmatek. FRETILIN sai vitima ba krizi ida be 2006 nian.

Povu tomak halai namkari. Balun naok ema nia sasan lalin ba foho. Sunu ema nia uma dadauk. Balun oho’o ema tan hodi hakotu ema nia vida. Iha momentu ne’e kedas paz lakon iha ita nia rai. Tamba saida mak iha paz nia laran, funu tenki mosu fila fali? Ita halai la dok para atu bele kompriende, saida mak halo ita nia rai ida ne’e iha 2006 mosu fila fali krizi bo’ot ida ke mosu fila fali no paz mos laiha?

Se ita hakarak atu hatene los, nia fukun maka ida ne’e, tamba elisaun 2007 besik dadauk e se laiha estabilidade. Karik mos elisaun 2007 FRETILIN sei manan i sei fila fali ba ukun, tamba FRETILIN hahu hari’i dadauk estadu ida, estadu de dereitu demókratíku Timor Leste. Hahu hodi hari’i estrutura iha estadu ida ne’e. Hahu dadauk hodi kria kondisoens oin-oin, liliu kondisoens finanseiras para ita atu halão ita nia dezenvolvimentu ba oin.

Karik laiha insstabilidade ou la provoka insstabilidade iha 2006 FRETILIN hodi kbi’it ba oin duni, ba oin nafatin, e maluk sira seluk ne’ebé iha alruta ne’ebá kaer opozisaun ba ita, sira nunka mehi para atu sae ba ukun para poder politiku iha ita nia vida tomak. Tamba ne’e mak sira halo, atu provoka situasaun in estabilidadi iha ita nia rain. Ikus fali mai bainhira iha krizi ida ne’e nia laran, FRETILIN ho nia vontadi diak, biar la manan maioria, maioria kualifikada ou pelomenus maioria absoluta iha elisaun jerais maibé FRETILIN, aprezenta ninia proposta para atu bele hamutuk hodi forma “Governu Grande Inkluzaun” ida, ne’ebé atu halibur Partidu Politikus sira seluk ne’ebé mak manan, niania ema sira para bele partisipa governasaun pai’is ida ne’e.

Diskute ba deskute mai, depois to’o fali sorin ne’e hateten dehan katak, ami be AMP mak maioria e ami maka manan, ami (AMP) mak ukun laiha tan FRETILIN para halo relasaun ho ami. Sira hateten nune’e.

Husi fali sorin, ema balun ne’ebé maka sai matenek bo’ot, Doutor da lei hodi fo opiniaun ba Presidente da Repúblika, dehan katak so bainhira iha estabilidadi politika, atu iha estabilidadi iha governasaun ida nia laran so AMP maka bele ukun, so sira ne’ebé maka lakon hona sira soma hamutuk hodi ukun fali rai ida ne’e, sira ne’ebé maka manan labele ukun.

Maibe opinoens sira ne’e hotu, ne’e sai husi media, sai husi Sr. Presidente da Repúblika dehan ne’e importansia. Mas ami hateten vontade povu ninian ne’ebé atu hili, vontade ida ne’e ema seluk hetan ou sira trai vontade ida ne’e, ita la tau vontade povu ninian iha aas leten ba.

Buat hirak ne’e hotu to’o ikus kuandu hakarak atu halo paz so sira hateten dehan katak, sira mak halo paz, maibe lãos halo paz, sira hateten dehan katak ami sosa paz. Karik maka impoin ita lahatene. Maibe tuir ami hatene mak paz ne’e laiha folin, signifika katak “se paz ne’e maka ema bele sosa, entaun kuandu osan laiha ona para atu sosa paz funu mosu fila fali”. Ne’e mak ema sira ne’e nia politika.

Tuir ami hatene katak, iha ita nian lei, lei inan no lei oan sira ne’ebé atu hametin paz iha ita nia rai, ne’e katak ita hotu-hotu kumpri ou lão tuir lei ida ne’e, dalan ida be lei ne’e hatudu para ita bele hetan paz.

Paz iha so bainhira ita hahu halo buat ida, so ita tenki kompri ita nia lei. Paz laiha bainhira ita sobu ita nia lei, ita samak ita nia konstituisaun no ita nia lei sira ne’e. Maibe hau hakarak atu hateten oras ne’e dadaun ita kontinua hatudu paz ho estabilidade, atu fila fali ba estabilidade. Hau bele hateten estabilidade ne’e ba saida ninia? Estabilidade ba ita nia rai ka establidade ba governasaun ida ne’e.

Ita hare ho matan ita rona ho tilun. Ami lakohi koalia siik deit mas buat ne’ebé akontese. Buat ne’ebé mak ita rona no buat ne’ebé mak ita hakarak, iha governu ida ne’ebé maka Primeiru Ministru, halo ninia ketak, ministru sira halo ninian ketak, diretore sira halo ninia ketak, Parlamenta halo ninia oin ida ou bele dehan governu interfere Parlamentu nia serviso ou karok Primeiru Ministru interfere iha tribunal nia serviso. Estabilidade iha governasaun ida ne’e ohin sa, se ita la kria ou governu sira ne’ebé la kria estabilidade iha ita nia rai?

Sira AMP rasik maka provoka instabilidade iha ita nia rai. Kuandu ami hakarak ou FRETILIN hakarak atu fo garantia ba sira, liu husi proposta oioin, ne’ebé maka mak ita nia bancada liu husi Parlamentu aprejenta ba sira sira nunka rona so ke tamba FRETILIN ninia, so ke FRETILIN ninian sira tenki rejeita total, lakohi atu simu nein proposta ida. Proposta mak hanesan kona ba osamentu nian. Proposta kona ba programa governu nian, sira la simu buat sira ne’e hotu, no fim sira ho sira maka fila hasoru malu.

Estabilidade ba povu ida ne’e ohin sa? Garantia ba sidadaun ne’e ohin sa, atu povu ida ne’e bele moris hakmatek hodi ba garantia futuru aban bain rua nian ne’e ohin sa e iha ne’ebé camarada sira? Ita lakon e povu ida ne’e lakon ninia esperansa, lakon mos ninia fiar ba ukun nain sira ne’ebé oras ne’e dadaun kaer governu.

Ita lahatene konta saida maka aban bele hakontese ba sidadaun ida-ida, bain rua bele hakontese ba sidadaun ida-ida, ita lahatene. Sera ke governu ida hanesan ne’e ho ukun nain sira hanesan ne’e maka kontinua nafatin kaer, ita nian rai “susar itoan camarada sira”.

Susar kuandu governu ida laiha linha do orientasaun politika ida, estratezia ida, atu hametin povu no nasaun ida ne’e nia moris. Ita lahatene atu halo ba to’o iha ne’ebé. Iha sira nia diskursu bobot sira koalia, sira koalia kona ba estadu de dereitu Dmokratíku. Sira mos koalia katak nesesidade povu ninian mak bot liu e a’as liu. Maibe hateke tun ba iha kraik realidade laiha. Husi fali sorin osan barbarak maka mout tiha deit iha ita nian rain, la lori buat diak ida ba povu no rai ida ne’e.

Soberania nasional ne’e ligadu ba ita nia ukun rasik aan ne’ebé lori fakar ran, lori terus maka atu sosa indepedensia ba rai ida ne’e. Mas indepedensia ho ukun nain sira ida hanesan ne’e ita sei la aproveita buat ida.

Soberania nasional signifika katak idak-idak tenki halão ninia kna’ar, ida-idak halão ninia servisu. Maibe hotu-hotu tenki iha ideas komum ida. Maibe ita asisti durante tempo ida ne’e, Primeiru Ministru defaktu Kay Rala xanana Gusmão mete ba iha tribunal ninian. Dala ruma ba to’o iha Parlamentu Nasional hodi halo ninian, hanesan deputadu Inacio Moreira hateten “atu los ka sala foti liman dala ida deit.” Ida ne’e maka jeitu Primeiru Ministru nian. Ida ne’e maka ita dehan garantia soberania nasional? Susar se kuandu ita lão hanesan ne’e liliu iha nasaun ida be soberano ida ne’e.

Por outro lado estadu ida ne’ebé ke hakarak impoin ou ema ne’ebé maka ukun nain sira hakarak impoin sira nia vontade ba ema ki’ik, lão hili ukun nain para halo narnaran deit hodi ba tur iha kadeira povu ninian.

Soberania mai husi povu no ukun povu ninian, liu husi elisaun mak hili ukun nain sira ba tur iha ne’eba. Tamba ida ne’e tenki servi povu. Laos la fo espasu ida ba sidadaun Timor oan sira atu sira mos bele koalia saida maka sira senti loroloron ninian.

Bainhira primeiru Ministru defaktu halão PEDN iha distritu no subdistritu taka tia tilun. Povu husu mak be mos, husu maka ahi, balun dehan katak mate lakan, mate lakan. Balun dehan mate piska-piska, balun husu estrada no husu buat seluk-seluk maibe nia (PM) laiha liafuan para atu hatán.

Nia la hatan los, maibe dala ruma nia husik sala ida ne’e mai ami rua kamarada Marí nia leten, hodi dehan katak, ne’e governu ida uluk nia sala. Biar sira ukun tiha hona tinan rua ou tinan tolu maibe governu ida uluk maka sala nafatin, maske sira mak halo sala mos sira dehan governu ida uluk maka sala nafatin.

Maibe governu ida uluk nia diak ne’e, sira dehan ne’e sira nia diak fali ka diak ne’e sira nia mesak. Hau hare momos buat sira ne’e. Entaun lori buat hirak ne’e hotu hotu lori rai ida ne’e ba to’o iha ne’ebé, lori ita nia povu ida ne’e to’o iha ne’ebé?

Ita nia soberania nakdoko. Oinsa mak ita bele hamrik hanesan estadu ida de dereitu demokrátiku iha rai ida ne’e, se ita nia autoridade lão hanesan ne’e kamarada sira? Karik sala, hau hare ne’e sala.

Ita mos buka nafatin atu kurizi sasan sira ne’e. Se ita kontinua nafatin loron ida ita lahatene, ita atu sai saida los? Governu ida ne’ebé ukun ema dala ruma ho mehi deit, kalan mehi aban dadersan halo enatun ita nunka mais salva povu no rai ida ne’e.

Hau hanoin ba kamarada sira hotu, to’o tinan 36 ita halo pasagem aniversariu ASDT ba FRETILIN ba ita hotu halo reflesaun hodi hametin fila fali ita nian estadu ida ne’e. Maibe presizu ita be militantes FRETILIN nian tenki servisu maka’as, servisu forte nafatin. Tinan ne’e besik dadauk ona. AMP mos lãok dadauk ona. Buat sira ne’e hotu kontrariu sistema de kontadisoens ne’ebé maka mosu iha sira nia le’et.

Iha tinan be uluk sira hadau poder, ami preven tia kedas ona. Kamarada Marí sempre hateten ida ne’e, hanesan be hena pedasuk-pedasuk mak lori suku hamutuk hodi taka. Iha sorin seluk hau hateten, ne’e hanesan “halo aihun boot ida maibe ninia laran ne’e dodok tiha ona” e sei lakleur bele tohar”. Realidade agora ita hare dadauk ona.

Maibe kala tohar dadauk maibe sira sei halai hamutuk karik, saida mak hakontese kamarada sira? AMP nia ai tohar, sira halai namkari. Depois sira kala halai fali ba aihun boot ida? Ne’e ita sei hare.

Xanana sei buka para hanehan mate tiha partidu sira be kiikoan sira ne’e. Sei hanean sira. La fiar mak ita hare. So ke partidu sira ne’e lakohi fiar.

Xanana ema ida ke hau rasik tuir nia ain fatin durante tinan 24 ne’ebé hau hatene se mak Xanana. Tamba ne’e mak hau sempre dehan katak, ita ida-idak lão ba ne’e para ita lalika tuir malu nafatin. Tamba funu hotu ona. Mas komu maun alin sira seluk seidauk kunhese be’e dehan katak tabele maun boot mak diak liu, dehan maun boot funu nain mak diak liu. Maibe maun boot kuandu liki dala ida iha ninia ain, ita lahatene los atu ba para iha ne’ebé.

Agora pelomenus fo razaun ona, katak tempo to’o ona para sira mos halo reflesaun. Ne’e ba sira mak ida ne’e, dalan ida deit, sosiedade ida be AMP ne’e, Kamarada Marí no kamarada sira seluk sei halo diskusaun para hadiak.

Maibe pronto. Ita prepara aan didiak para kurizi sasan sira ne’e hodi servi ba povu ho diak. Tanba ne’e maka horibainhira ita halo desizaun hamutuk para estratejia “Marcha da Paz” nian monu ba “Marcha da Vitoria” ne’e katak ita atu mehi fali ba poder maibe liu husi lejitimidadi, para bele iha valor poder.

Bainhira ita ba fali poder ita sei esforsu para muda buat sira ne’e. Klaru ke susar duni maibe ita tenki esforsu. Susar tamba toman at ona. Governu ida ne’e halo toman at ema barak hodi estarga povu nia osan. Iha tempo ne’ebé maka hamlaha obriga ema para ema tenki haan barak. Depois to’o tempo kuandu aperta fali kabun sira rasik sei muta sai.

Ne’e lãos dehan katak atu nega, saida mak uluk ita halo ou halo tiha ona hodi husik ba governu ida ne’e. Hanesan katuas no ferik sira nia pensaun, veteranus, komatentes no Falintil sira nian pensaun, ne’e mantein nafatin purke lei maka hateten.

Maibe iha buat seluk mak governu ida ne’e hakat liu, por exemplo Pakote Referendum, depois obra sira ne’e laiha kualidade. Ida ne’e maka realidade. Ita sei muda sasan sira ne’e hotu.

Ikus mai ita lakohi para aumenta deit numeru Funsionariu ninian, para depois to’o iha ne’eba joga karta maka barak. Ita lakohi maka ida ne’e.

Uluk iha ita nia tempo hau nudar Presidente Parlamentu Nasional, lorloron ne’e kuandu ita nia PM ba apresenta orsamentu Jeral do Estadu, sira sei opozisaun haklalak dehan orsamentu ne’e para atu fo han deit makina do governu. Maibe realidade agora pior liu, tamba governu ne’e “Kabun tek Ulun fatuk lotuk”.

Agora ne’e oinsa? Ulun fatuk lotuk at liu, kabun ne’e atu besik nakfera ona tanba tek liu. Ne’e maka realidade. Buat sira ne’e hotu maka akontese iha ita nia rain, ne’ebé kamarada sira hau so husu deit ba ita hatu halo reflesaun. Ita hakarak muda sasan sira ne’e agora tama ona 36 anos, ita buka hamutuk halo reflesaun oinsa mak ita buka hadia fila fali.

Ba ida ne’e uniku solusaun, ita fila fali ba ukun. So atu fila fali ba ukun ita tenki hetan lejitimidade husi povu. Atu hadau poder ita lakohi hadau poder, ita mos diak liu husik ba sira. Tama tahu laran e sira mak tahu, duke ita lao tuir sira nia ain fatin ita mos tahu hotu.

Ne’ebé ita prepara nafatin atu ohin maka eleisaun ka aban maka elisaun ka, 2012 maka elisaun ka ita pronto e pronto para manan.

Ikus liu hau hakarak atu hateten, hanesan Xanana Gusmão dehan, katak uluk ami dehan tein etun, maibe ami tein, tein, sai tia fali sosoro. Pasiensia. “Nasi sudah Menjadi Bubur,” diak, bahasa hau nia maka ida ne’e deit.

Pasiensia se hanesan ne’e ona obriga tenki han duni.

Entaun pronto Kamarada sira, kamarada Sekretariu Jeral Mari Alkatiri, mos koalia barak ona.  Entaun husik hela lia fuan ikus maka ne’e: ita hotu-hotu hamutuk nafatin e partikularmente, hato’o ba Veteranus sira ne’ebé mak foin simu Sertifikadu, hau nia alin sira, hau nia maun sira, sertifikadu ne’ebé maka fo ba imi ne’e hanesan sinal rekonhesimentu ba ita boot sira nia luta. I hau mos bele klasifikasi hanesan testamunha ida ba ita tomak ne’ebé mak terus hamtuk iha ailaran, iha tempo bain loron, iha tempo udan ita sempre sama tutuir malu ain fatin. Balun husik hela ita hodi mate ba ita nian rain ida ne’e, maibe ita nain hira hisik hamutuk ita nia kosarben ne’ebé kahor ho ran. Lolos ita hamutuk iha FRETILIN nia laran, maibe funu ida ne’e halo ke presiza dinamika ida para manan funu ba dezenvolvimentu, imi haketak husi hau maibe, iha tempo ida nebee naruk, dalan ida ne’ebé ita tuir hau sempre sama tuir imi nia ain fatin to’o ohin loron ita nain hirak ne’e hasoru fila fali malu.

Ami fo ida ne’e lãos atu fo hanoin fila fali ba imi para imi atu halo fali politika pratíka FRETILIN ninian. Lae. Tamba ami mos hatene katak ita nia estadu, Falintil ne’e ketak e politika ne’e ketak maibe nudar dever ami nian, obrigasaun ami nian hodi fo rekordasaun ba hau nia maun, hau nia alin Vteranus sira iha ailaran, ba sinal sira ne’e ba ita tomak, liliu ba kamarada sira ne’ebé ita terus hamutuk, hau husik hela liafuan hanesan ne’e ba kamarada sira hotu.

Ba Srs. Embaixadores, Kamarada Sekretariu Jeral Dr. Marí Alkatiri, ba Amo no Madre sira, ba membrus CCF, ba kuadrus, Militantes sira hotu, hau husik hanesan ne’e ba ita tomak hamriik fila fali iha fatin hanesan ne’e i ita fila fali ba ita nia distritu no sub distritu para atu serviso nafatin e serviso para atu manan hodi hetan lezitimidade.

Lia fuan mak ne’e deit.

Obrigado.

(Transkrisaun husi Marcos Gusmao; redasaun final husi Jose Teixeira)